Ahozko tradiziotik etorritako ipuina:
«Artzainaren asmakizuna»
Bazen behin, beti oso aspertuta zegoen alaba bat zuen erregea, eta inork ere ez zuen lortzen hura entretenitzea. Erregeak erabaki zuen ezkondu egin behar zuela, eta bando bat argitaratu zuen esanez printzesari asmakizun bat proposatu eta asmatzeko gai ez zena harekin ezkonduko zela. Baina berak asmatzen duen oro hilko lukeela.
Alde guztietatik, printze eta nobleak etorri ziren printzesari asmakizunak proposatzera, baina denak asmatzen zituen printzesak eta guztiei ematen zieten heriotza.
Jauregitik gertu bizi zen artzain batek jakin zuen zer gertatu zen, eta amari esan zion:
-Ama, presta iezadazu hamaiketakoa biderako, printzesari asmakizun bat esango diot, ea harekin ezkontzen naizen.
– Baina, seme, ez izan tontoa! -esan zuen amak. Nola egingo duzu hori? Alde guztietatik etorri diren jaun handi guztiek porrot egin dute eta.
-Ez dio axola, ama -erantzun zion artzainak. Lotu hamaiketakoa, astoaren bila noa bitartean.
Ama oso triste geratu zen, eta erregeak urkatu baino lehen semea bidean hiltzea nahiago zuenez, hiru ogi pozoitu eta zurroira sartu zituen. Artzainak eskopeta hartu, astoaren gainean jarri eta alde egin zuen.
Bidean zihoala, erbi bat altxatu zitzaion. Eskopetarekin apuntatu zen, baina ez zion eman. Baina handik pasatzen zen beste erbi bati bai eman zion, eta hil egin zuen. Orduan esan zuen: «Badakit asmakizunaren parte bat: Tiré al que vi y maté al que no vi». Gero erbia haurdun zegoela konturatu zen. Sabela ireki eta erbikumeak atera zizkion. Erre eta jan egin zituen. «Ba badut asmatzearen beste zati bat -pentsatu zuen: Comí de lo engendrao, ni nacío ni criao».
Berak erbikumeak jaten zituen bitartean, astoak pozoitutako hiru ogiak jan zituen. Lehertu eta hil egin zen. Gero, hiru ipar-bele iritsi ziren, eta hildako astoaren tripak jan zituzten; beraz, hil egin ziren, eta artzainak amak egindakoa konturatuz, esan zuen: «Ba, badakit asmakizunaren amaiera: «Mi madre mató a la burra y la burra mató a tres».
Oinez jarraitu zuen eta jauregira iritsi zenean lizentzia eskatu zuen printzesarekin hitz egiteko, asmakizun bat kontatu nahi ziola esanez. Eraman egin zuten, eta haren aurrean egon zenean, esan zion:
Tiré al que vi
y maté al que no vi.
Comí de lo engendrao,
ni nacío ni criao.
Mi madre mató a la burra
y la burra mató a tres.
Aciérteme usted lo que es.
Printzesa luzaroan egon zen pentsatzen eta pentsatzen, baina ez zuen asmatzen. Aitak hiru eguneko epea eman zion, eta bitartean artzaina jauregiko gela batean bizi izan zen.
Lehen gauean, printzesak dontzeila bat bidali zuen artzainaren gelara, ea asmatzea lortzen zuen. Dontzeila ohera iritsi zen eta esan zuen:
-Jauna, asmakizunaren soluzioa jakitera etorri naiz.
Artzainak ez zion esan ez baietz, ez ezetz, baina harekin egin zuen lo eta goizean oraindik ez zion egia kontatu.
Hurrengo gauean printzesak beste dontzeila bat bidali zuen, eta, aurrekoari bezala, gauza bera gertatu zitzaion. Azkenean, printzesa bera saiatu zen, eta artzainak esan zion egunsentian jakinaraziko ziola. Baina, esnatu zirenean, hiru egun igaro ziren, eta artzainak esan zion ez zuela zertan bere asmakizunaren berri eman. Geroago, erregeak printzesari esan zion:
-Artzainak irabazi du. Eta nik errege hitza bete behar dudanez, harekin ezkonduko zara berehala.
Baina printzesak protesta egin zuen eta esan zuen ez zegoela artzain batekin ezkontzeko prest, hiru gauza egiteko gai ez bazen behintzat. Bestela, hil egingo luke. Artzainak galdetu zuen zeintzuk izango zirela egin beharreko probak, eta printzesak horrela erantzun zion:
-Lehenengo, ehun erbi eraman behar dituzu mendira, bazkatzera jarri eta arratsaldean itzuli, bat ere galdu gabe. Horrela, hiru egunez. Ondoren, gela batean ehun ogirekin sartu behar duzu, eta denak egun batean jan. Eta, hirugarrenik, berrehun fanega zerealetik 100 gari-ale eta 100 garagar-ale berezi behar dituzu gau batean.
Eta oraindik ere printzesak beste gauza bat gehitu zuen:
-Azkenik, zaku handi bat bete beharko duzu gezurrekin, inork ez dezala esan egia izan zitekeenik.
Artzaina buru makur atera zen jauregitik, uste baitzuen asmakizunak ez ziola ezertarako balio izan, sorgin batekin topo egin zuenean.
– Zergatik zaude hain triste, gizona?
Artzainak gertatutakoa kontatu zion, eta orain zer egiteko eskatzen zioten, eta berak esan zion:
-Ez larritu horregatik, nik lagunduko dizut. Hartu txirula hau eta atera bihar ehun erbiekin. Ez izan kezkarik nahi duzun tokitik korrika egiteko. Gauez, flauta jo besterik ez duzu egin behar, eta denak joango dira korrika zu zauden lekura.
Halaxe egin zuen artzainak. Goizeko zortzietan bere ehun erbiekin joan zen eta egun osoan ez zen horretaz arduratu. Gauez, flauta jo zuen, eta berehala aurkeztu ziren denak, eta haren atzetik joan ziren jauregira.
Printzesa eta mundu guztia liluratuta geratu ziren eta esaten zuten:
«Zelaian erbi bat ere ez galtzeko nola moldatuko ditu honek?».
Hurrengo egunean, erregeak morroietako bat bidali zuen, erbi bakarra izan arren ere kentzea lortzen ote zuen.
Morroiak artzainari esan zion erbia bat erosten ziola, eta, beraz, artzainak esan zion ez zuela saltzeko inolako interesik, ez zuela inondik inora salduko.
Erregeak orduan bera joatea erabaki zuen, baserritarrez mozorrotuta. Artzainak ezagutu zuen erregea, baina ez zuen ezer esan. Erregeak galdetu zion zenbat nahi zuen erbi batengatik, eta orduan artzainak esan zion:
-Ez dut dirurik nahi, baizik eta zuk muxu bat ematea ipurzuloan.
Erregea bat-batean haserretu egin zen, baina gero pena merezi zuela pentsatu zuen, alabak artzain batekin ezkondu behar ez izateko. Beraz, muxu bat eman zion ipurzuloan, eta artzainak erbi bat eman zion orduan.
Baina erregea bere jauregira itzuli zenean erbia besoetan zuela, artzainak bere flauta jo zuen eta erbiak brinko bat jo eta mutikoa zegoen lekura korrika abiatu zen.
Erregeak orduan esan zuen:
-Ondo da. Lehen proba gainditu duzu. Orain, logela batean ehun ogirekin sartuko zaitugu, egun bakar batean jan ditzazun. Artzaina oso triste jarri zen berriro, baina sorgina agertu zen, eta esan zion:
-Ez kezkatu, gizona. Flauta jo besterik ez duzu egin behar, eta hegaztiak etorriko dira eta ehun ogiak jan egingo dituzte.
Eta halaxe egin zuen artzainak. Txirula jo zuen eta, momentuan, mota guztietako txori asko sartu ziren leihotik. Ehun ogiak txistu bizian jan zituzten, apurrarik utzi gabe.
Erregeak, orduan, artzaina ehun anega gari-ale eta ehun anega garagar-aleekin nahastuta gau bakar batean bereizteko gai zen. Artzaina oso triste jarri zen berriro, baina sorgina agertu zitzaion eta esan zion:
-Zuk flauta jo eta lotara joan. Laster inurriak etorriko dira gari-aleak eta garagar-aleak bereiztera.
Eta, hain zuzen, artzaina goizean esnatu zenean, bi pila ikusi zituen gelaren alde batean eta bestean, bakoitza gauza batekin. Erregearen aurrean eta gortearen aurrean aurkeztu zen, eta hiru probak gaindituta zituela esan zuen.
-Bai -esan zuen erregeak. Baina zaku handi bat gezurrez betetzea falta zaizu, inork ez dezala esan egia izan zitezkeenik.
-Ondo da -erantzun zuen artzainak. Bada, hau eta hau -harekin oheratutako bi dontzeila aipatzen- zakuan sartzen joan daitezke, haiekin lo egin baitut ezeren truke. Eta printzesa ere bai, harekin lo egin baitut agindutakoa bete gabe. Eta erregea ere bai, eman nion erbi baten truke muxu bat
-Nahikoa da! Nahikoa da! – erregeak garrasi egin zuen. Zakua beteta dagoela, beteta dagoela.