Jolasaren bidezko inklusioa Gorputz-hezkuntzan

"Jolasaren bidezko inklusioa Gorputz-hezkuntzan"

Benjamín Barandalla Azkueta

Bigarren Hezkuntzako irakaslea Gorputz Hezkuntza irakasgaian. Adierazpenean eta jolasean aditua

Cuadernos de Pedagogía, Sección Experiencia, 2021ko martxoaren 12, Wolters Kluwer

Jolasak, gizakiaren bilakaeran zehar, berebiziko garrantzia izan du, eta izaten jarraitzen du, edozein pertsonak, jaiotzen denetik, ikasteko eta hazteko prozesuak bideratzeko. Hainbat ikerketek erakusten dituzte hainbat izakik jolasteko duten bizi-beharra, eta jolasa egiteak osasunerako dituen onurak. Artikuluak jolasean oinarritutako Gorputz Hezkuntzarako metodologia bat garatzen du, aniztasuna errespetatzeko baldintza idealak ezartzen dituena. Horrela, pertsonek mugimenduan duten gorputzarekin bat etorriz ikas dezakete, eta, horrela, irakasgai honetan pertsona guztien inklusioa bermatzen da, salbuespenik gabe.

Throughout human evolution, play has always been hugely significant for learning and growth from birth. Different studies have shown the profound need to play that many living beings demonstrate and the health benefits of playing games. This article develops a methodology for Physical Education, based on play, which establishes the ideal conditions in respect to diversity. In this way, people can learn in tune with their body in motion, and it can be guaranteed that all people, without exception, are included in this subject.

Jolasa. Inklusioa. Anistasuna. Autonomia. Mugimendu librea.

Game. Inclusion. Diversity. Autonomy. Free movementpertsona bat

Esparru teorikoa

Haurrek kalean jolasten genuen belaunaldi batekoa naiz. Gorputz Hezkuntzako profesional gisa bizipenak aztertuz, irakasgai honetarako araututako curriculumetan sartzen diren edukiak lantzen genituen, eta, gainera, gaur egun, eskolan programatuta ere, pertsona askok lortzen ez dituzten gaitasunak lortzen genituen.

Gorputz Hezkuntza irakasgaia «maria»tzat hartuta zegoen belaunaldi batekoa naiz, beste aldetik. Gaur egun, beste irakasgai batzuen aldean ordu-bereizketa kontuan hartuta, ez da bereziki kontuan hartzen dena, baina egia da gizartean jarduera fisikoak dituen osasunari lotutako onurak onartzen direla. Era berean, azken hamarkadetan ezin konta ahala azterketa, ikerketa eta esperientzia egin dira irakasgai honi buruz, lanbide hau hobetzeko ezinbesteko edukia dakartenak. Hala ere, komeni da, beste behin ere, ikasgai hau haurren eta nerabeen aurrean nola aurkezten dugun aztertzea, kontuan hartuta beren gorputzarekin mugitzeko eta gozatzeko duten beharra, eta, batez ere, jarduera fisikora interesaren eta plazeraren bidez hurbiltzen direnean izan ditzaketen onurak.

«Jolasa gizakiaren bizi-beharra da».

Esparru honetako profesional naizen aldetik, nire esperientzian oinarritutako gogoeta batzuk egin nahi ditut, irakasgai honen kudeaketa eta praktikan jartzea hobetzeko bideak irekitzen dituztenak hezkuntzako etapa guztietan. Horretarako, ohar-koadernoaren zatiak erabiliko ditut, non, urte hauetan zehar, ikasleekin saio bakoitzean bizitakoa biltzen joan naizen. Esperientzia hori gauzatzeko, Arno Stern-ek aurkitutako Hezkuntza Sortzailearen Printzipioetan eta Emmi Pikler-en motrizitate libreari buruzko ikerketetan oinarritu dut nire lana.

Lan honen oinarri zientifikoak

Arno Stern

Arno Stern eta haren lana ezagutu nuenean, hezkuntza ulertzeko modua aldatu zuen. Sternek pintura-tailer bat ireki zuen Parisen 1950ean, eta Hezkuntza Sortzailearen Printzipioak aurkitu zituen. Printzipio horiek aniztasunarekiko errespetuan, interesaren bidezko ikaskuntzan, jolasaren eta ikerketaren bidez, ez epaian eta, boterea erabili gabe, hezitzailearen asistentzian oinarritzen dira,. Baldintza horiek pertsonak eraldatzen dituztela ikusi zuen, eta edozein ikaskuntzatan erabil daitezkeela.

Emmi Pikler

1946az geroztik, Emmi Pikler-ek sehaska-etxe bat zuzendu zuen Budapesten. Bertan, batez ere haurrarekiko errespetuan eta helduaren jarrera ez-interbentzionistan oinarritutako bizi-baldintzak sortzeaz gain, haurraren garapenaren hainbat alderdiri buruzko ikerketa zehatzak egin zituen. Zentro hori Metodologia, Puerikultura eta Hezkuntza Locking-aren Institutu bihurtu zen, gaur egun Pikler Institutua deitzen dena.

Pikler-ek bere azterketan atera dituen ondorioek mugimendu librearen garrantzia eta autonomiaren lorpena adierazten dute bizitzako lehen urteetatik, pertsona bakoitza izaki bakartzat hartuta.

Metodologia eta esperientziaren garapena

Ikerketa horiek kontuan hartuta, eta DBHn eta Batxilergoan Gorputz Hezkuntzako irakasle gisa 30 urteko esperientzia izan ondoren, jolasaren plazerez eta gogotasunez ikastean oinarritutako metodologian sakontzen ari naiz. Metodologia horren oinarriak dira, alde batetik, aniztasunarekiko errespetua eta, bestetik, gizakiak autonomo izan nahi duen joera naturala errespetatzea. Saioak ez dira epaitzen, eta horrek beldurrik gabe ikastea eta pertsona guztiak mugimendu-jardueretan inklusioa bermatzea errazten du. Alde horretatik, hezitzailearen zeregina funtsezkoa da espazio pertsonalak errespetatzeko eta ikasle bakoitzaren beharrei erantzuteko.

Jolasaren bidezko ikaskuntza

Jolasa gizakiaren bizi-beharra da, pertsona bakoitzaren barrutik sortzen dena, eta norberaren interesetik datorren guztia plazeretik ikertzeko eta ikasteko aukera ematen duena.

“Ikasturtea hasi zenetik bi hilabete igaro ondoren, DBHko 1. mailako talde honekin lan-giroa gero eta atseginagoa eta biziagoa da. Haien arteko harremanak jarduera errazten du, eta klase bakoitza ikerketa-laborategi bihurtzen du, non denok ikasi eta aske hazten garen. Azken hiru klaseak, taldearen erdia baino gehiago, taldekako jolas tradizional bat egiteko ados jarri dira, beren arau bereziekin eta bere espazioekin. Beste talde bat saskibaloiaren praktikaren inguruan antolatzen da, lau lagunek sarea eskatzen didate, badmintonean jolasteko, eta beste lau lagunek musika jarri nahi dute dantzatzeko. Argi dago klase-ordua baino lehen ikasleek hitz egin eta adostu dutela eramango duten dinamikaz.

Sarea jartzen dudan bitartean, ikasleak baloi, erraketa eta badminton-bolanteen bila joan dira biltegira, eta etengabe hasi dira lanean, baita espazio guztiak ondo definituta egon baino lehen ere. Saski finko bat dago gimnasioan, eta bestea mugigarria da, espazioak ondo banaturik gera daitezen mugiarazten dudana, bakoitza molestatua sentitu gabe mugitzeko. Saskibaloikoek, hasteko, teknikaren eta tiroaren lanari eragiten diote bereziki, haiek dakiten ariketen bidez, edo nik proposatzen dizkiedan beste batzuen bidez, beroketa moduan. Badmintonekoak badaude binaka antolatua eta jolasten”.

Mugimendu-jardueretan inklusioa

Jolasak, errespetuz, pertsona guztiak mugimendu-jardueretan inklusioa errazten du, jolasa bera pertsona bakoitzaren gaitasunetara, garapen-prozesuetara eta interesetara ezin hobeki egokitzen baita.

“Gaur nire klasera neska bat eta mutil bat lehenengo aldiz etorri dira, eta ikasturtean zehar nire klasean baino ez dute parte hartuko taldeko gainerakoekin. Zereginen Ikaskuntzarako Gela (Z.I.G) batean antolatuta dauden ikasleak dira, pertsona horiek, ustez, ezin baitute hezkuntza-sistemak ezartzen duen curriculuma jarraitu. Eskolan integratzeko modu gisa, paradoxikoki, gela berezietan bereizten dira. Nire ikasgelan lekua badute, eta badakit mugimenduaz gozatzeko gune bat aurkituko dutela, besteekin harremanak izateko aukera izateaz gain. Eta horrela izan da. Berehala hurbildu dira musikarekin jolasten ari zirenengana, eta haiek ere, beren ekimenez eta interesez, aktiboki parte hartzen hasi dira. Hasieran, lotsa askorekin, baina, azkenean, solteagoak eta ausartagoak sentitu dira; izan ere, berehala konturatu dira espazio horretan, inor zuzendu gabe eta inork epaitu gabe mugi daitezkeela musikarekin jolasean”.

Autonomiaren garapena

Norberaren ikaskuntza-prozesuei buruz edo beste edozein bizi-prozesuri buruz erabakitzeko aukera ematen bada, autonomia lortzen da. Horregatik, nire klaseetan printzipio horri jarraituz, ikasleek hasieratik erabakitzen dute, beren interes eta beharren arabera, zer, nola eta norekin egingo duten praktika.

“Taldeka jolastera doazenak, gimnasiora iristen direnean, azkar aldatzen dira, eta erabiliko duten espazioa eta materiala prestatzen hasten dira lanean: koltxonetak, ohola eta astoa, eserlekuak eta jolasteko erabiliko duten goma-espumazko baloia. Jolasean bi talde daude, eta kontrako taldekoei baloia eman behar zaie. Norbaiti baloiarekin ematen badiote, talde bakoitzak mugatuta duen kartzelan preso egongo da, eta jolaskideren batek bere gorputzako atal betekin presoak ukitzen baditu, denak aske geratuko dira jolasten jarraitzeko. Arauak beraiek jartzen dituzte, eta kalean beti egin izan diren jolas tradizionaletan oinarritzen dira. Ondoan, saskibaloian, badmintonean eta musikarekin mugitzen jarraitzen dute.

«Sei ikasleko talde bat uztai batzuekin zeuden klaseko eremu batean. Haiengana hurbildu naiz, eta nesketako batek, koaderno bati eskuan eusten ziona, hitz egiten zuen eta aginduak ematen zituen, besteak gogo handirik gabe mugitzen ziren bitartean. «Koadernoekin ezin gara egon Gorputz Hezkuntzako klasean; klase honetan praktika funtsezkoa da», esan diet. Baina berehala azaldu didate jolasten ari zirela: kuadernoa zeramana Gorputz-Hezkuntzako irakaslea zen eta gainerakoak ikasleak ziren. Ados jarri ziren jolas sinboliko bat egiteko, non elkarrekin erabakitzen baitzuten zertara jolastu, rolak ezarriz. Berehala, biltegia ikustera gonbidatu ditut. Han, kartoizko eta oihalezko pila bat daukat eskura, eta badakit hori funtsezko materiala dela, nire gelan inoiz falta ez dena. Material hori ikusi dutenean, kanpoan atera dute, eta eien barruan dagoeneko sortu den jolasarekin jarraitu dute, beren artean egina zutela, harremanean inplizitua zegoela eta, orain bai, arazorik gabe gara dezaketela Gorputz Hezkuntzako klasean.

Bai sinbolikoki jolasten direnek, bai jolas tradizionalean ari direnek, bai kirol jakin batzuk egiten dituztenek, bai musikarekin mugitzera jolasten direnek, beren gorputzarekin autonomiaz eta modu librean aritzeko espazioa aurkitzen dute. Ikasleei talde bateko kide izateko aukera ematen zaie, eta talde horretan, beren bizitzan lehen aldiz, seguru asko, guztien beharrei erantzungo zaie.”.

«Norberaren ikaskuntza-prozesuei buruz edo beste edozein bizi-prozesuri buruz erabakitzeko aukera ematen bada, autonomia lortzen da».

Espazio pertsonalaren eta espazio kolektiboaren arteko oreka

Gizaki garenez, besteekiko sozializazioa behar dugu, baina, aldi berean, denok sentitzen dugu izaki bakartzat garatzearen bultzada ere. Ikasgelan, bakoitzak, bere ekimenez, talde-lanera bideratzen du praktika, lankideekin egin beharreko jarduerak adostuz, edo bakarkako lanera, norberaren interesetan zentratuz. Bi espazioak, kolektiboa eta banakakoa, denek errespetatuko dituzte.

“Klaseak hartzen duen dinamikak benetan behar duten horretara eramaten ditu denak, hau da, askatasunean jolastera. Kirolarekin zerikusia duten beste jarduera batzuk egiten zituztenak (saskibaloia, badmintona, etab.), lagunak modu sinbolikoan jolasean ikusi dituztenean eta kartoiekin eta oihalekin espazioak eraiki dituztenean, harrituta geratu dira eta, zalantzarik gabe, nahastuta. Baina hori “gimnasia” klase bat da? Zergatik ez dugu denok gauza bera egiten? Kexu ziren esanez amatxoetara eta pailazoetara jolasteak ez duela zerikusirik ariketa fisikoarekin, hori ez dela kirola, horrela jolastuz ez dutela haiek bezala izerditzen. Nik transmititu diet Gorputz Hezkuntzan espresioa ere landu beharreko edukia dela, irakasgai honetan oso garrantzitsua dela emozioak lantzea, eta jolasaren bidez entrenatzen direla; beharretik eta plazeretik jolastea, eta akordioetan eta adostasunetan oinarritutako lankidetzako giza harremanak ezartzea, eta, beraz, lehiaketatik eta konparaziotik at, bidezkoa eta beharrezkoa dela edozein ikasgaitako edozein curriculumetan sartzea; gorputza ezagutzea eta zaintzea haren osasuna bilatzen duen gizakiaren beharra dela; eta nire klaseen helburua mugimendu-beharrak asetzea eta interes eta ekimen pertsonalak sustatzea dela. Eta, batez ere, ulertarazten diet inor ez dagoela behartuta jolasa egitera edo ez egitera, nik eskatzen diedan gauza bakarra espazio pertsonal eta kolektiboekiko errespetua da, badakidalako hori dela nire klasea pertsona bakoitzak bere gorputza, gaitasunak eta interesak ezagutu eta, hartara, den bezala onartu eta maitatu ahal izateko gune bihurtzeko gakoa. Hau da besteenganako errespetuaren hasiera”.

Epaiketatik kanpoko gunea. Zer ebaluatzen da?

Lan hori epaiketatik kanpoko espazio batean egiten da, non jolasa beharretik bertatik sortzen baita, eta, beraz, ikaskuntza prozesua ez da baldintzaturik egongo egindako lanari buruzko kalifikazio bategatik, iruzkin estetiko bategatik edo interpretazio psikologiko bategatik. Ebaluazioa egiteko, ordea, honako hauek hartzen dira kontuan: bertaratzea eta parte-hartzea, materiala erabiltzeko errespetuzko jarrera, ikaskideekiko eta hezitzailearekiko errespetuzko jarrera, gelako ekimena eta jardueretan parte hartzea, besteak beste. Jarrera horiek, halaber, lan hori gauzatzearen ondorio besterik ez dira, gune horretan bizi garen guztion onerako.

“Lehen galderak egiten nahastuta zeuden batzuk jolas sinbolikora egokitu dira, euren jakin-minak eta ikaskideek adierazten duten plazerak liluratuta, baina inoiz ez behartuta nahi ez duten zerbaitetan parte hartzera. Eraikinak, hasieran zerbait konkretua egiteko asmo argia baino gehiago espresio-premia batetik sortuak, luxuzko hotel bihurtu dira berehala, gela askorekin, non bezeroari masajea ematen baitzaio, aldez aurretik txartela atera baitzion harreran. Bestela, xehetasun guztiak (mahaiak, aulkiak, oheak, e.a) dituzten benetako etxeak bihurtu dira. Egonlekuak modu originalean janzten eta apaintzen dituzten oihal eta kartoiek espazioak definitzeko balio dute, bai eta jokoan onartzen dituzten pertsonaiak eta rolak definitzeko ere. Heriotzaz jantzitako batek, lepoan ohial beltz bat duela, korrika egiten du espazio osoan, garaia iritsi zaionaren atzetik. Luxuzko etxeek ia gimnasio osoa hartzen dute, eta, bitartean, jolasteko motiboak, irudimena eta sortzeko gaitasuna haiei ez zaizkie inoiz faltatzen”.

«Hezitzaileak ez ditu aurkikuntzak lapurtzen, ikerketaren bidez ikasten laguntzeko baldintzak ezartzen ditu».

Hezitzailearen zeregina

Hezitzailea arduratzen da, klasean zehar, ikasle guztien interesei erantzuteaz, espazioak markatuz, materiala banatuz eta zaintzen dela bermatuz, eta ikasle bakoitzari bere beharretan lagunduz. Hezitzaileak ez ditu aurkikuntzak lapurtzen, ikerketaren bidez ikasten laguntzeko baldintzak ezartzen ditu.

“Klasea aurrera doa, eta taldeka jolasean ari ziren 4 ikaslek esan didate musikarekin dantzatzen ari direnekin hasi nahi dutela. Joko horren dinamika hautsi gabe, taldeentzat nahikoa jende geratzen baita, pertsona horiek beste ikaskideekin batera elkarrekin mugimenduarekin eta musikarekin jolasten hasi dira. Nik taldeak aldatzeko, espazio berriak antolatzeko eta jarduerak egokitzeko harreman horiek asistitzen ditut. Sinbolikoki jolasten dutenek kartoiak nire kuterrarekin moztea eskatzen didate, oihalei kateorratzekin eustea, kartoiak zeloz itsastea, etab. Harrituta daude erabiltzen dugun materialarekin, eta hori ere ahal dudan guztia egiten dut ondo ordenatuta egoteko. «Denetik duzu», esan ohi didate. Beharbada, dena ez, baina saiatzen naiz espazioa funtsez hornitzen, haren beharrak ase daitezen, eta adi egoten harremanak errespetutik bertatik joan daitezen.

Jasotzeko ordua hurbiltzen ari da, eta geratzen zaien denbora jakinaraziko diet. Dantzan ari zirenek musika gelditu egiten dute, gainerakoak jarduera jaisten hasten dira. Kosta egiten zaie jasotzea, inork ez du alde egin nahi. Jarraitu nahi izateko plazera ematen die jolasak. Denak nirekin duten hurrengo klasean pentsatzen ari dira, batzuk hurrengo topaketarako geratzen diren egunak kontatzen dituzte”.

Aniztasunaren errespetua

Klase guztiak dira bakarrak. Ikasle bakoitzak bere erritmoa markatzen du, bere interesen eta ekimenen bidez eta bere gaitasunen arabera; talde bakoitzak bere idiosinkrasia du. Egunero, talde osoa egokitzen da dinamika eta elkarrekintza berriek sortzen duten egoera berrira. Elkarrekin, eta libertate osoz, ikaskuntzara eta hazkunde pertsonalera bultzatzen gaituzten hainbat jarduera, gaitasun pertsonal eta harreman berri aurkituko ditugu. Batzuek lerro-patinak eskatzen dizkidate praktikatzeko, eta horretan orduak ematen dituzte ikertzen; beste batzuek, berriz, malabareak egiten dituzte diaboloekin, eraztunekin eta pilotekin; batzuek pasatzen dute klasea koltxoneten gainean saltoka, bolteretak eta birak eginez; eta gehienek aipatutako jarduera guztiak konbinatzen dituzte. Hala, pertsona bakoitzaren interesen, ekimenen eta kezken arabera, klasean egin daitezkeen jolasen eta jarduera fisikoen aukera zabalduz doa. Gainera, ikasgelatik kanpo, naturan edo eremu prestatuetan, taldeak eskatzen dituen jarduera osagarriak egiten dira: surfean hasteko saioak, eskalada, arku-tiroa, golfa, esgrima, oxigeno-botilekin urpean igeri egitea, besteak beste.

Garatzen diren konpetentziak

Metodologia horri jarraituz, Gorputz Hezkuntzako curriculumeko eduki guztiak garatzen dira, mugimenduarekin eta osasunarekin zuzeneko lotura dutenak irakasgai honetarako diseinatuak. Baina, gainera, norberaren autonomiarekin eta ekimenarekin zerikusia duten hezkuntza-gaitasun orokorrak eta oinarrizkoak, pertsonen arteko lankidetza eta ulermenean oinarritutako gizarte-harreman positiboak, pertsonaren garapen integrala, emozioen kontrola, erabakiak hartzea eta erantzukizunak hartzea ahalbidetzen dira. Ikasle bakoitzak haren gaitasunekin mugaraino ahalegintzen da, eta denak berdin errespetatzen eta kontuan hartzen dira. Pertsona horien ikaskuntza, garapen motorra eta hazkundea bermatuta daude. Pertsona guztien inklusioa ziurtatuta dago. Gogotasuna da mugimendua horrela bizi dugunon jabe. Gogotasuna da mugimendua horrela bizi dugunon jabe.

Ondorioak

Pertsona bati aukera ematen badiogu bere potentzial guztia garatzeko jaio zenetik, eta haren garapen motorra eta hazkuntzako bizi-prozesuak errespetatzen baditugu, bere gorputzarekiko autonomia garatzeko funtsezko oinarriak finkatzen ari gara. Haurtzaroan eta nerabezaroan, pertsona horrek, gero eta espezifikoagoak diren bere interes eta beharren arreta jasotzen badu, eta bere gorputzarekin ikertzeko baldintzak ematen bazaizkio bere gaitasunak %100ean erabiliz, bere segurtasuna indartuko du eta bere autonomian sendotuko da. Beraz, ezarritako programazioetatik haratago, bizitzako etapa guztietan, komeni da pertsona guztiek beren ikaskuntzei buruz erabaki ahal izatea plazeretik abiatuta. Eta badirudi jokoa dela eboluzio-etapa bakoitzari hobekien egokitzen zaion tresna.

«Gogotasuna da mugimendua horrela bizi dugunon jabe. Gorputz-hezkuntza ikupegi horretatik ulertzeak hezkuntza ulertzeko modu berri batera hurbiltzen gaitu».

Metodologia hori garatzean eta, beraz, mugimendua plazeretik bizi ahal izatean, ikusten dugu horrek eragin zuzena duela, ez bakarrik ikaskuntzan, baita osasunean ere. Ikasleek bizi-esperientzia positibo hori txertatzen dute beren eguneroko bizitzan, beren zaletasunen artean plazer gehien eragin dieten mugimendu-jarduerak sartuz, eta jarduera horiekin sentitu dituzte ematen dizkieten onurak. Horrela, beren gorputza osotasun osoz sentiarazten laguntzen dieten jarduerak sartzen dituzte beren bizi-ohituretan, modu arduratsuan.

Hezkuntza ororen helburua pertsona guztien inklusioa bermatzea bada, beharrezkoa da bizikidetzako eta laneko espazioak eskaintzea, non bakoitzak, bere interesen eta beharren arabera, bere erritmoan, askatasunean ikertu, sortu eta adierazi ahal izango baitu, den bezala. Hala, konfiantzatik abiatuta, bakoitza giza potentzial guztia bere ahalmenetatik ahalik eta gehien zabaltzen hasten da.

Mugimendua gizakiaren bizi-premia da. Utz dezagun premia hori bere barnetik atera eta den bezala ager dadin, behartutako betebeharrik gabe, hura asfixizatzeko egiturarik gabe, hura baldintzatzen duten ikuskizunik gabe, nork bere mugimendua egiazkotasunetik bizi dezan aske.

Gehiago jakiteko

Stern, A. (2008). «Del dibujo infantil a la semiología de la expresión». Carena Editors, S.L.
Pikler, E. (2000). «Moverse en libertad». Narcea, S.A. de Ediciones.

Contacta con Nosotros:

Balleneros 3 ( Donostia / San Sebastián )
943 446 847 | 635 746 536